Trouw, 31 maart 2016

Na bijna negen jaar vertrekt PvdA’er Max van den Berg als commissaris van de koning in Groningen. De Rasputin van Groningen leek milder geworden. Tot de beving te Huizinge.

Max van den Berg en Henk Kamp zaten op dezelfde middelbare school. Een jaar of wat geleden kwamen ze elkaar eens níet tegen rond het Binnenhof, in het provinciehuis in Groningen of in Loppersum, maar op de reünie van het Twents Carmelcollege in Oldenzaal.

Stonden ze daar, tegenpolen in de gasdiscussie: sociaaldemocraat Van den Berg als commissaris van de koning in Groningen, VVD’er Kamp als minister van economische zaken – en in die hoedanigheid baas van de gaswinning die datzelfde Groningen laat beven en scheuren.

En nee, er werd niemand pootje gehaakt of in elkaar gerost achter het fietsenhok. “Maar ik heb wel even geprobeerd in de marge zaken met hem te doen, op een andere manier dan een vervelende”, lacht Van den Berg, die vandaag afscheid neemt.

De Rasputin van het Noorden of de Ayatollah van Groningen, zoals hij in zijn wethouderstijd in het Groningen van de jaren zeventig werd genoemd, is hij al lang niet meer. Met de lange zwarte baard verdwenen ook de scherpe randjes van zijn ideeën. Het verstrijken van de tijd, ervaring, voorschrijdend inzicht, het heeft hem milder gemaakt.

Maar als hij boos wordt, écht boos, dan aarzelt hij geen moment om keihard met de vuist op tafel te slaan. Dan is hij weer even die onorthodoxe kwajongen van toen, die geen boodschap heeft aan politiek correct en aan holle frasen.

En boos wás hij, toen diezelfde Henk Kamp eind 2014 zijn gasbesluit presenteerde. “Het wordt tijd dat Den Haag opkomt voor álle Nederlanders”, brieste hij. “Niet alleen voor die in Amsterdam en Rotterdam, maar óók voor de Groningers.”

Op de barricades springen, zegt hij, kan alleen als je authentiek boos bent.

Dat was hij ook toen Kamp, zijn netniet schoolgenoot – Kamp zat in de brugklas toen Van den Berg net van school was – toezegde honderd miljoen euro te reserveren voor preventieve versterking. Honderd miljóen? Een miljard moest Groningen krijgen.

‘Belachelijk’

VVD-Kamerlid René Leegte, die overigens later in opspraak kwam omdat hij uitgebreid het gasprobleem besprak in een volle trein, noemde ‘het miljard van Max’ ‘belachelijk’. Ook Jan Vos, Leegtes evenknie van Van den Bergs PvdA, uitte kritiek. Hij vond het onverstandig van de CdK om een miljard te eisen. Een schadevergoeding, vooruit, maar een miljard? “In het wilde weg bedragen roepen doet geen recht aan de ernstige situatie waar we gezamenlijk besluiten over zullen moeten nemen”, zei Vos.

Jan Mulder pakte Van den Berg ook aan in De Wereld Draait Door, maar juist om tegenovergestelde redenen: hij vond de commissaris te soft, een schadefonds van een miljard een schamel fooitje. “De hoogste vertegenwoordiger van dit gedoemde gebied zou beter moeten weten”, zei hij, “en niet aan de kant van Den Haag moeten staan. Hij schurkt daar teveel tegenaan. Maar men is te braaf en men laat het hoofd veel te snel hangen naar het eerste willekeurige bedragje dat wordt genoemd. We moeten de deur gewoon niet meer open doen voor Kamp. Basta!”

“Ik bulderde dwars door de geluidsbarrières heen, en dat werd niet door iedereen gewaardeerd”, zegt hij nu, in een terugblik op bijna negen jaar Martinikerkhof. “Maar het was nodig. Anders had ik verzaakt.”

‘Met en tussen de Groningers’, zo stelde hij zich zijn bestaan als commissaris voor toen hij aantrad in 2007. Voor andere provincies zou hij hebben bedankt, maar in ‘zijn’ Groningen had je eer van je werk, daar was krimp, armoede, werkloosheid, genoeg te doen voor een resultaatgerichte commissaris. En hij kende de Groningers goed, houdt van hun mentaliteit. Direct en eerlijk, zonder een oeverloze omhaal van woorden.

Mooie dingen gebeurden. Er kwamen samenwerkingsverbanden tussen kennisinstellingen, bedrijven, overheden, in Duitsland, in Europa. Energy Valley werd uitgebouwd – de netwerkorganisatie die zich inzet voor duurzame en schone energie. ‘’Leverde duizenden banen op’’, aldus de scheidend commissaris. Net als Healthy Ageing, het grote samenwerkingsverband tussen organisaties op gezondheidsgebied, waar onder meer LifeLines onder valt – een langlopend onderzoek naar het ontstaan en de ontwikkeling van chronische ziekten waaraan 165.000 mensen meedoen.

Met grote jaloezie

Noorderlingen moeten zich ervan bewust zijn dat overheden in de rest van Nederland met grote jaloezie noordwaarts kijken, zegt hij. “Hier werken we goed samen, waardoor we dingen voor elkaar krijgen. De vier steden Groningen, Assen, Leeuwarden en Emmen, de provincies, de kennisinstellingen. We hebben grote clusters op gebied van gezondheidszorg en energie, en na Amsterdam hebben we hier de meeste start-ups op ict-gebied. Europa ziet Noord-Nederland, samen met Noord-Duitsland, als een voorbeeldregio.” Het Noorden mag best wat hoger van de toren blazen, vindt Van den Berg. “In de Randstad verhindert het file-effect mensen om tempo te maken.’’

De commissaris mengde zich onder de Groningers, opende niet alleen het academische jaar maar ook dat van het vmbo, hij stortte zich in het culturele leven – tot en met een rol in ‘Medea’ bij het Noord-Nederlands Toneel – en op de sport: van vier sporten gingen de topclubs de naam Energy Valley op het shirt dragen, en er waren grote sportieve successen.

En toen werd het donderdag 16 augustus 2012.

De aardbeving bij Huizinge, de zwaarste ooit, 3,6 op de Schaal van Richter, was de eerste die ook in de stad Groningen werd gevoeld. ‘Huizinge’ was een kantelpunt; te koop staande woningen kregen ineens geen kijkers meer, de Groninger Bodem Beweging groeide buitenproportioneel. Van het ene op het andere moment was er landelijke aandacht voor Groningen, voor de bevingen. “Mijn werk verdubbelde. In één keer was ik actievoerder en bruggenbouwer tegelijk geworden.”

Alle vaardigheden die Van den Berg ooit opdeed in zijn carrière, als piepjonge stadsvernieuwende wethouder, als partijvoorzitter, europarlementariër, alles kwam van pas in de gasdiscussie: druk uitoefenen, een lange adem, strategisch nadenken, het vermogen om partijen individueel te bewerken. “Het was allemaal nodig om de gaswinning bovenaan de agenda te krijgen. En dat is gelukt. Alle partijen in de Tweede Kamer zien nu in dat de gaswinning omlaag moet, dat het een serieuze zaak is, dat hier iets groots aan de hand is. Ook als Kamp ‘nee’ zegt, zeggen zij ‘ja’.”

Ook bij de Groningers gebeurde iets. Den Haag kwam verder weg te liggen dan ooit. Een gezamenlijke vijand verbroedert, en een vijand ís Den Haag, of liever gezegd, de gevestigde orde van de Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM) en het kabinet. Toen de Onderzoeksraad voor Veiligheid in februari 2015 concludeerde dat diezelfde gevestigde orde nooit aandacht had gehad voor de veiligheid van Groningers, wisten die Groningers dat al lang.

“Zo’n discussie kan een volk uit elkaar trekken, maar ik zag het als mijn taak om te verbinden. Ik heb gezegd: iedereen mag elke mening hebben, of je actievoerder bent of gedupeerde of politicus of wat dan ook, alles is gerechtvaardigd. Maar daarboven zijn we allemaal Groningers.’’

De grote vraag is, zegt hij, of de rest van het gas op een verantwoorde manier uit de bel kan worden gehaald. “Kan dat, dan hebben we grote bedrijven nodig om die transitie mee te dragen. Dan kun je ook een langetermijnvisie maken, een duurzame oplossing die perspectief schept. Nu moeten we elk halfjaar met de knieën over de kokosmat naar de minister.”

Als die duurzame oplossing er komt, dan moet een deel van het gasgeld terug naar Groningen. “De provincie moet weer een toekomst krijgen. Als dat niet lukt, dan is er ook geen toekomst voor de gaswinning.’’

Hij lag er wel eens wakker van. “Natuurlijk deed ik dat. Dit is een zwaar emotionele zaak.”

Broekie van 23

Van den Berg ziet zichzelf nog zitten bij actualiteitenprogramma Hier en Nu, begin jaren zeventig, een broekie van 23. “Dit land dreigt uit elkaar gescheurd te worden als het kabinet Noord-Nederland niet drastisch gaat steunen”, preekte hij. Het was de tijd van de strokartonindustrie die instortte en veel Groningers werkloos maakte, van communistenvoorman Fré Meis die de stakingen leidde, Oost-Groningen kwam de schok nooit echt te boven en is nog steeds het armste gebied van Nederland.

Na de oorlog was Nederland een technocratische koers ingeslagen –wegen, bruggen, grote projecten, maar voor welzijn en de kwaliteit van leven was nauwelijks aandacht. Dat moest anders, vond de jonge Van den Berg.

Niet slopen, maar opknappen: het werd zijn motto toen hij wethouder werd in Groningen – de jongste ooit. Samen met de latere burgemeester Jacques Wallage zat hij in het college van burgemeester Harm Buiter, die tot aan zijn dood in 2011 met veel liefde zou praten over zijn rooie jongens van weleer, die hij ‘de gouden lichting’ noemde.

Toen Van den Berg vond dat de tijd van de gebruikelijke afspiegelingscolleges was gekomen, blies hij het zittende college op om met een linkse club door te gaan. Het opgeblazen college wilde kaasschaafsgewijs bezuinigen, flink slopen en een grote verkeersader aanleggen door het centrum. Van den Berg wilde juist inzetten op stadsontwikkeling, milieu, het onderwijs in achterstandswijken en een autoluwe binnenstad.

“De technocraten riepen dat de grachten in Utrecht gedempt moesten worden, de Jordaan gesloopt, en toen kwamen wij, met ons stadsbehoud, de binnenstad als huiskamer, en er waren duizenden die meedachten over hoe de sociale diensten en de scholen moesten worden ingericht.” Tegenstanders waren woedend. “Als ik hem voor de auto krijg, rijd ik hem hartstikke dood”, siste CPN-wethouder Henk Niemeijer.

De publieke tribune zat in die tijd steevast propvol als de raad vergaderde, het ging hard tegen hard – legendarisch werd die vergadering waarin Buiter wethouder Wallage een rijksdaalder gaf voor een ijsje, zodat hij even kon gaan afkoelen.

De meest tastbare erfenis uit Van den Bergs wethouderstijd is zonder twijfel het verkeerscirculatieplan dat de stad autoluw maakte. Het plan was destijds zeer omstreden, maar is in al die jaren nooit teruggedraaid. Sterker: andere steden kopieerden het, en dit jaar nog besloot Groningen ook de bussen te weren uit het centrum.

Zijn politieke drive heeft hij niet van een vreemde. Opa Van den Berg werd ontslagen als sigarenmaker in Veenendaal omdat hij sociaaldemocraat was. “Het verhaal gaat dat hij vlak voor de oorlog een poster stond aan te plakken en zowel van de NSB’ers als de communisten op zijn donder kreeg”, lacht Van den Berg. “Mijn vader was ook politiek actief. Zijn motto was: ‘En je kunt er zelf iets aan doen.’ En zo is het: stemrecht is een groot goed, dat hebben we verworven.”

Die cultuur, die daadkracht uit de jaren zeventig, zegt hij, díe hebben we nu nodig in de gasdiscussie. “Iedereen ziet dat het anders moet. Ook Kamp ziet, snapt en voelt dat. Heel langzaam beginnen de geesten er rijp voor te worden. Dorpsvernieuwing in plaats van individuele schade-afwikkeling. Een duurzame oplossing die perspectief biedt, in plaats van lapmiddelen. En Nationaal Coördinator Hans Alders moet alle ruimte krijgen en niet voor elke postzegel drie keer naar Den Haag moeten. Den Haag moet faciliteren, niet hinderen.”

De foto’s bij dit artikel zijn gemaakt door Reyer Boxem.